مروری بر صنعت خودروسازی در ایران

صنعت خودرو‌سازی کشورمان با عمر بیش تر از 50 ساله خود، تا کنون شاهد فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است. این صنعت به جهت ارتباط وسیع با زنجیره‌ی بالادستی و پایین‌دستی خود و همچنین جایگاه ارزشمندی که در شبکه تولید صنعتی و خدمات پس از فروش دارااست، از اهمیت زیادی برخوردار بوده و از شاخص های توسعه یافتگی به حساب میآید. صنعت خودرو‌سازی در کشور‌ایران با داشتن سهم ۱۸درصدی از ارزش افزوده کل صنعت و سهم حدود ۳.۵ درصدی در تولید ناخالص داخلی، نقش برجسته خود را در اقتصاد ملی نیز ایفا می‌ کند

منظور از صنعت خودروسازي صنايع قطعه‌سازي، مجموعه‌سازي،‌ خودروسازي، خدمات مهندسي/ مالي، خدمات پس از فروش و صنايع جانبي خودرو مي‌باشد. اين حوزه كليه بخش‌هاي زنجيره ارزش را در بر گرفته و انواع فعاليت‌هاي صنعتي هر دو بخش قطعه‌سازي و خودروسازي را شامل مي‌گردد.

کمپانی جیپ جمهوری اسلامی ایران در سال 1335 به وسیله آقای اخوان احداث و به افتتاح رسید و دهه ۵۰ خورشیدی را می‌توان نقطه ی اوج تولید و واردات خودرو تا پیش از رخ دادن انقلاب اسلامی دانست. در دهه ۶۰ به جهت وقایع مرتبط با جنگ تحمیلی، صنعت خودرو در کشور ایران در گیر رکود شد و دهه ۷۰ را می‌توان شروع مجددی برای صنعت خودرو سرزمین به حساب آورد صنعت خودرو تا به امروز فراز و نشیب‌های بسیاری را پشتت سر گذاشته است، البته اولین رکود در دهه ۶۰ رخداد. در دهه ۶۰ درآمد ارزی کشور از ۲ میلیارد دلار به ۲۰۰ میلیون دلار کاهش یافت و این برای صنعت خودرو ایران به معنای تعطیلی بود!

تنها ناجی صنعت خودرو در دهه 60 و اوایل دهه 70 را می توان خودرو پیکان دانست. اگرچه خودروهای خارجی قدیمی هنوز مورد استفاده قرار می گرفتند، اما قطعات آنها در دسترس نبود، تعمیرات آنها سخت و پرهزینه بود و عملا گردش مالی برای خودروسازی داخلی ایجاد نکرد.

گردش مالی در تجزیه و تحلیل صنعت خودرو در اوایل دهه 70 به پیکان بستگی داشت. در این زمان صنعت خودرو اولین رکود خود را پشت سر می گذاشت و این امر با ورود پراید به کشور میسر شد و اولین واردات خودرو پس از انقلاب از طریق سایپا انجام شد.

در سال ۱۳۷۲ شرکت سایپا طی قراردادی با کشور کره، خودرو پراید را وارد ایران کرد و توانست آن را به تولید انبوه برساند. در همان زمان زمزمه های طراحی و تولید خودروی ملی آغاز شد اما سودی که سایپا از تولید و فروش پراید دریافت کرد همه خودروسازان را به واردات ترغیب کرد.

اولین اوج صنعت خودرو در بورس در سال 1381 اتفاق افتاد و در مرداد 1381 گروه خودرو بالاترین قیمت سهام پس از انقلاب را تجربه کرد. معاملات سهام نمادهایی مانند خودرو، خپارس، خبامان، خساپا و سایر سهام گروه خودرو به اوج خود رسید. این روند ادامه یافت و در فروردین 1382 صنعت خودرو بالاترین شاخص خود را در دهه 80 تجربه کرد.

از سال 1385 و با تحریم های یکجانبه علیه ایران، صنایع مختلف کشور تحت تاثیر این اتفاق قرار گرفتند و یکی از صنایعی که به شدت از تحریم ها ضربه خورد، صنعت خودرو بود. تاثیر تحریم ها بر صنعت خودرو در معاملات سهام و تحلیل صنعت خودرو نیز محسوس بود.

 دو اتفاق بسیار مهم بر روند صنعت خودرو

دو اتفاق بسیار مهم در روند تحلیل صنعت خودرو، موضوع برجام و نرخ ارز است که در ادامه به تفصیل توضیح خواهیم داد.

در فاصله سال های 1392 تا 1394 واردات خودرو کم و بیش ادامه داشت و سهام شرکت های بورسی گروه خودرو تقریبا در مسیر ثابتی قرار داشت. هر بار که قیمت دلار افزایش می یافت، سهام پایین و بالا می رفت و سپس به روال قبلی بازگشت.

در این سال ها مذاکرات برای توافق بر سر برنامه هسته ای آغاز شده بود که از سال 1394 آغاز شد و تحلیل صنعت خودروسازی ایران وارد دوره جدیدی شد.

در 10 جولای 2014 تفاهم نامه هسته ای لوزان امضا شد. در 23 جولای 2015 توافق برجام (برنامه جامع هسته ای) بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه 1+5 در وین اتریش منعقد شد.

برجام در اکتبر 1994 تصویب شد. بازار سهام، صادرات و واردات به شدت تحت تاثیر قرار گرفت. تحت تاثیر این اتفاق، سهام گروه خودرو به سرعت روند صعودی به خود گرفت. البته تاثیر مثبت برجام بر صنعت خودرو زیاد دوام نیاورد!

اخبار ضد و نقیض لغو تحریم ها، خروج آمریکا از برجام در سال 2017 و افزایش 5 برابری قیمت دلار و اعمال تحریم های جدید، همگی ناشی از تصمیماتی است که در پی برجام گرفته شده است. و صنعت خودرو را به شدت تحت تاثیر قرار داد.

صنعت خودرو فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است، اما اولین رکود در دهه 60 اتفاق افتاد. در دهه 60 درآمد ارزی کشور از 2 میلیارد دلار به 200 میلیون دلار کاهش یافت و این به معنای تعطیلی صنعت خودروی ایران بود!

تنها ناجی صنعت خودرو در دهه 60 و اوایل دهه 70 را می توان خودرو پیکان دانست. اگرچه خودروهای خارجی قدیمی هنوز مورد استفاده قرار می گرفتند، اما قطعات آنها در دسترس نبود، تعمیرات آنها سخت و پرهزینه بود و عملا گردش مالی برای خودروسازی داخلی ایجاد نکرد.

در سال های اخیر بازار خودرو به بازاری ملتهب با نوسانات فراوان تبدیل شده است. تقریباً هر چیزی از رویدادهای سیاسی گرفته تا تصمیمات اقتصادی، قیمت خودرو را در بازار آزاد تغییر می دهد. تقریباً از زمان لغو برجام و ممنوعیت واردات خودرو، دلالان با برگزاری قرعه کشی درهای خود را به روی بازار خودرو باز کردند. تا خودرو روزهای چند نرخی را تجربه کند.

راه حل های مختلفی بارها از سوی مسئولان اندیشیده شد اما پس از مدتی به فراموشی سپرده شد. در پایان سال 1400 رئیس جمهور 8 فرمان برای تنظیم وضعیت صنعت خودرو صادر کرد. پس از آن وزارت امنیت با روش های مختلف سعی در اجرای این دستورات داشت. راه اندازی سامانه یکپارچه فروش خودرو و آزادسازی واردات خودرو از جمله این اقدامات بود.

عوامل تاثیرگذار بر صنعت خودرو

افزایش قیمت ارز بر تولید و واردات قطعات خودرو تاثیر می گذارد و این تاثیر را در قیمت خودرو می توان مشاهده کرد. در نهایت افزایش قیمت ارز به دلیل عدم آگاهی کافی برخی افراد باعث تصمیم گیری اشتباه می شود و متأسفانه عده ای از این تصمیمات اشتباه سوء استفاده می کنند و با انجام کارهایی مانند نوسان و نوسان به روند افزایش قیمت ارز دامن می زنند. البته همه ما تحت تأثیرات منفی آن خواهیم بود. گرفت

یکی از موثرترین متغیرهای اقتصادی نرخ ارز است که بسیاری آن را مهمترین عامل در تعیین وضعیت تجاری کشور می دانند. نوسانات ارز یکی از چالش های اقتصادی است که منجر به تلاطم در بسیاری از بازارها از جمله بازار خودرو می شود.

بررسی اتفاقات اخیر در بازار خودرو نشان می دهد که نوسانات نرخ ارز تاثیر زیادی بر نوسانات قیمت در این بازار دارد. به طوری که با افزایش نرخ ارز، قیمت خودرو افزایش یافته و با کاهش آن، قیمت ها کاهش یافته است.

بنابراین ثبات نرخ ارز می تواند تاثیر مهمی بر ثبات بازار خودرو داشته باشد. این در حالی است که تغییرات بازار ارز منشأ داخلی ندارد و تغییرات به رویدادهای سیاسی و اقتصادی خارجی بستگی دارد. نوسانات ارز تاثیر مستقیمی بر قیمت خودروهای وارداتی دارد.

اما تاثیر این نوسانات بر بازار خودروهای داخلی غیرمستقیم است. بسیاری از قطعات مورد استفاده در این صنعت وارداتی است. با نوسانات ارز، روند طبیعی واردات این مواد اولیه نیز دچار نوسان خواهد شد.

در تولید خودرو از ضخامت های مختلف ورق گالوانیزه استفاده می شود. در ایران معمولا از ضخامت های 4 تا 5 میلی متر استفاده می شود. ورق های گالوانیزه ورق های فولادی هستند که روی آن را با فلز “روی” می پوشانند.

یکی دیگر از عوامل موثر بر خودرو، ورق گالوانیزه است. دلیل اصلی تقاضای زیاد ورق گالوانیزه خاصیت ضد زنگ آن است. با توجه به محدودیت های تولید داخل، بخشی از نیاز بازار از طریق واردات تامین می شود. به همین دلیل نوسانات زیادی در قیمت آن وجود دارد. این نوسانات می تواند تاثیر مستقیمی بر قیمت خودرو داشته باشد.

در سال های گذشته قیمت ورق گالوانیزه چندین درصد افزایش داشته است.

صنعت خودرو با گردش مالی 22 هزار میلیارد تومانی یکی از کانون توجه سیاستگذاران کشور است. البته این وضعیت تنها مربوط به کشور ما نیست، بلکه در کشورهای دیگری که صنعت خودرو در آنها حرف اول را می زند، همین وضعیت حاکم است. در حال حاضر ارزش فعلی صنعت خودرو در بورس معادل 73 هزار و 400 میلیارد ریال است که این ارزش در پنج سال گذشته با نرخ 14 درصد رشد داشته است. همچنین ارزش فعلی این صنعت معادل 1.2 درصد بازار سرمایه کشور است و به طور میانگین 5 درصد از معاملات روزانه بورس را شامل می شود.

مشکلات و مزایای صنعت خودرو

مشکلات صنعت خودرو

عدم مدیریت صحیح منابع و نبود برنامه جامع و استراتژیک در صنعت مذکور

افزایش قیمت ارز و به دنبال آن افزایش قیمت مواد اولیه وارداتی این صنعت که باعث افزایش قیمت تمام شده و کاهش سود می شود.

افزایش قیمت تمام محصولات داخلی که در ساخت خودرو فعالیت می کنند که گاه تا سه یا چهار برابر افزایش یافته است.

وجود مشکلات ناشی از نقدینگی و عدم استقبال و حمایت بانک ها و موسسات اعتباری در ارائه تسهیلات به صنعت خودرو.

صنعت خودرو در کشور ما جایگاه بسیار برجسته ای در شبکه تولید دارد و سهم بسزایی در اقتصاد ملی به خود اختصاص داده است. همچنین زنجیره تامین صنعت خودرو یکی از پیچیده ترین زنجیره های تامین به شمار می رود و نقش بسزایی در اشتغال زایی، رشد و شکوفایی ارتباطات، تجارت و همکاری بین سازمان ها ایفا می کند.

سرمایه گذاری و اشتغال در صنعت خودروسازی

در حال حاضر صنعت خودروی کشور با وجود سهمی که در اشتغال و درآمدزایی دارد، پس از صنعت نفت و بانک در رتبه سوم قرار دارد. یکی از دلایل ایجاد اشتغال و ایجاد ارزش افزوده بالا در صنعت خودرو این است که در فرآیند ساخت خودرو، 3 عامل کلیدی طراحی، مدیریت و اقتصاد دست به دست هم داده و همچنین فناوری و بسیاری از زمینه های صنعتی مانند پلاستیک، فلز، شیمیایی، عایق، پارچه، شیشه، متالورژی، الکترومکانیک، برق و غیره دخیل هستند. این عوامل صنعت خودرو را از نظر ضریب همبستگی پسینی در رتبه دوم قرار می دهد.

با توجه به اهمیت و ضرورت حمل و نقل عمومی و با توجه به سهم 12 درصدی اشتغال زایی، اهمیت این صنعت دوچندان شده است. بررسی ها نشان می دهد که برای هر خودرو تولید شده دو شغل ایجاد می شود. به این ترتیب 17 درصد آن را اشتغال مستقیم (خودروسازی و قطعه سازی) و 83 درصد را اشتغال غیرمستقیم (صنایع بالادستی و خدمات خودرو) تشکیل می دهد.

وضعیت صادرات و واردات در صنعت خودروسازی ایران

با وجود افزایش تولید داخل، واردات خودرو از تیرماه ۱۳۹۶ ممنوع شد و خودروهای پیش خرید شده نیز از این قاعده مستثنی نبودند. با اجرای این طرح تا کنون (اواخر سال 1400) هنوز خودروهای زیادی در انتظار خروج از گمرک و رسیدن به دست مشتریان هستند. واردات خودرو در ایران فقط به صورت CKD انجام می شود (به این معنا که قطعات خودرو قسمت به جزء وارد شده و در کارخانه مونتاژ می شود).

بر اساس بررسی های انجام شده در سال 1398، علیرغم سهم قابل قبول کشور از نظر تولید و قرار گرفتن در رتبه بیست و یکم، آمارهای به دست آمده نشان می دهد که صنعت خودرو ایران از نظر صادرات و واردات و به دلیل حجم و ارزش کمتر از 1 میلیون دلار در رتبه 160 جهان قرار دارد.

کیفیت پایین خودروهای تولید داخل دلیل اصلی عدم حرفی برای گفتن خودروسازی ایران در عرصه بین المللی است.

مقایسه صنعت خودروسازی در ایران و جهان

رقابت نیروی محرکه بازار است. فضای حاکم بر صنعت خودروسازی ایران متمرکز، انحصاری و در اختیار دو بازیگر اصلی بازار خودرو ایران (شرکت‌های ایران خودرو و سایپا) است. برخلاف شرکت های بزرگ خودروسازی دنیا، این دو شرکت در سال های اخیر رقابت تنگاتنگی با یکدیگر داشته اند. هر کدام تلاش می کنند تا استانداردهای برتر را برای محصولات خود اعمال کنند. از طراحی های خلاقانه، فناوری های جدید و لوازم جانبی منحصر به فرد گرفته تا اقداماتی برای عمر مفید و استهلاک کم خودرو. صنعت خودروسازی کشورمان جای رشد زیادی دارد. قدرت کم شرکت های خودروسازی در تولیدات متنوع و عرضه محصولات جدید در بازه های زمانی کوتاه، استفاده از تجهیزات و ماشین آلات فرسوده و فناوری های قدیمی در خط تولید از جمله مواردی است که باید اصلاح شود.

زنجیره تامین صنعت خودرو

زنجیره تامین خودرو شامل تمام مواد ورودی و خروجی، خدمات و قطعات مرتبط با عملیات تجاری است. رایج ترین رویکرد در صنعت خودروسازی کشورمان، مونتاژ قطعات و سیستم های پیچیده برای تولید خودرو است. شرکت های خودروسازی برای تکمیل فرآیندهای تولید و ارائه دستگاه های خودرو به کاربران خود به هزاران قطعه نیاز دارند.

همچنین تولید مدل های هیبریدی باعث افزایش پیچیدگی در زنجیره تامین می شود. به عنوان مثال، یک خودروی سواری متوسط ​​از سی هزار قطعه و مجموعه ای از قطعات فلزی، پلاستیکی، لاستیکی، مدارها و سیم های الکترونیکی، قطعات مکانیکی و موتور تشکیل شده است. بنابراین زنجیره تامین صنعت خودرو یکی از پیچیده‌ترین، گسترده‌ترین و جهانی‌ترین زنجیره‌های تامین به حساب می‌آید و لجستیک نقش منحصر به فرد و مهمی در این مراحل ایفا می‌کند.

صنعت خودرو در ایران وابستگی بالایی به خارج دارد به طوری که ساخت قطعات در کشور توجیه اقتصادی ندارد. امروزه تجارت بین المللی جهانی شده است. این بدان معناست که قطعات و مواد را می‌توان با نرخ بسیار ارزان‌تری در سطح بین‌المللی حمل کرد و هر سازنده خودرو یا ارائه‌دهنده خدمات می‌تواند دقیقاً آنچه را که نیاز دارد خریداری کند. به این ترتیب، تولید کنندگان و توزیع کنندگان از سیستم های پیشرفته برای جستجوی قطعات بسیار پیچیده مورد نیاز در سطح جهانی استفاده می کنند و شرکت های متخصص این قطعات را برای مونتاژ به هر نقطه از کره زمین ارسال می کنند.

بازار جهانی مدرن مستلزم ورود به موقع کالاها و خدمات است و باید کیفیت و انتظارات مشتری را برآورده کند. بسیاری از خودروسازان از یک استراتژی ساخت به موقع استفاده می کنند، به این صورت که با پیش بینی قطعات مورد نیاز و سفارش آنها، حجم زیادی از فضای ذخیره سازی مورد نیاز برای قرار دادن تمام مواد و قطعات خود را حذف می کنند. برای اجرای یک استراتژی JIT، تامین کنندگان و شبکه های لجستیکی باید بسیار قابل اعتماد و انعطاف پذیر باشند. تاخیر در هر نقطه از زنجیره تامین در بازار امروز بسیار پرهزینه است.